Życiorys naukowy profesora Mariana Mazura (1909 -1983)

Po ukończeniu Politechniki Warszawskiej w 1935 r. pracował w Instytucie Telekomunikacyjnym w Warszawie, gdzie organizując laboratorium uzyskiwał ciekawe wyniki badawczo-konstrukcyjne. W czasie okupacji pracował nad teorią układów samodzielnych. Wyniki tej teorii opubli­kował w 1966 r. Pracując w Instytucie Elektrotechniki doktoryzował się w 1951 r., a w 1954 r. otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego i takim już pozostał do końca życia mimo osiągnięć naukowych na miarę światową. Stworzył dwie nowe teorie: teorię układów samodziel­nych oraz jakościową teorię informacji, z której wynika teoria informacji Shannona jako szczególny przypadek. Do 1976 r. opublikował 146 prac: 7 książek własnych (w tym jedna w wydaniu zagranicznym), 16 książek zbiorowych (w tym 4 wydane za granicą), 123 artykuły (w tym 36 wydanych za granicą). Jego teorie zyskują wielu zwolenników i są praktycznie wyko­rzystywane zarówno w kraju, jak i za granicą, a zakres ich ciągle wzrasta. Można już obecnie śmiało stwierdzić, że stworzone teorie i dokonane odkrycia naukowe prof. Mariana Mazura zyskają wkrótce powszechne uznanie tak jak teoria M. Kopernika czy A. Einsteina.

Po ukończeniu studiów na Wydziale Elektrycznym Politechniki Warszaw­skiej w 1935 r. Marian Mazur podjął pracę w Państwowym Instytucie Telekomunikacyjnym w Warszawie. Pierwszym zadaniem, jakie otrzymał w tym instytucie, było zorganizowanie laboratorium pomiarów elektrycznych. Zadanie to wykonał w pełnym zakresie stanowisk pomiarowych opartych na metodach klasycznych, a ponadto zbudował stanowisko do pomiaru in-dukcyjności dławików magnetycznie nasycanych prądem stałym opierając się na własnej metodzie pomiarowej, którą opublikował w „Kwartalniku Tele­komunikacyjnym”.

W 1937 r. M. Mazur otrzymał do rozwiązania problem pełnej automa­tyzacji międzymiastowych połączeń telefonicznych (z perspektywą realizacji eksperymentalnej na linii Warszawa – Katowice), mający wówczas charakter pionierski w skali światowej. Zadanie to wykonał w zakresie koncepcji funkcjonalnej i zbudowania modelu laboratoryjnego. W związku z powyż­szym problemem, za osiągnięcie zasługujące na osobną wzmiankę można uważać opracowanie przez niego datownika pełnoautomatycznego, nie­zbędnego we wspomnianym urządzeniu. Znane wówczas datowniki pół­automatyczne wymagały ręcznego korygowania nieregularności kalendarzo­wych, a rozwiązania patentowe, znane wówczas w tym zakresie, nie były najlepsze. Rozwiązanie zaproponowane przez M. Mazura na drodze elek­trycznej wymagało zaledwie czterech fabrycznie produkowanych elementów, z których zbudowano małym nakładem pracy sprawnie działający pełnoautomatyczny datownik uwzględniający również rok przestępny.

W czasie wojny M. Mazur nie zaprzestał działalności naukowej, chociaż nie mógł jej uprawiać w sposób zinstytucjonalizowany. Nie mając zatem żadnych ograniczeń tematycznych M. Mazur zainteresował się możliwością stosowania aparatury pojęciowej automatyki do wszelkich procesów, nie tylko technicznych. Za szczególne osiągnięcie z owego okresu należy uważać koncepcję układu samodzielnego (systemu autonomicznego), czyli takiego, który oprócz zdolności sterowania się (automaty) ma zdolność utrzymywania swojej zdolności sterowania się (autonomy, organizmy, społeczności). Była to już w istocie, według późniejszej terminologii, problematyka cybernetyczna. Rozwijając ją M. Mazur opracował do 1944 r. zręby teorii układów samo­dzielnych, ujęte w 200-stronicowym rękopisie. Praca ta podczas powstania warszawskiego została zniszczona.

Po wojnie problematykę tę podjął na nowo, czemu jednak nie sprzyjały absorbujące go zajęcia w Ministerstwie Przemysłu i Handlu, gdzie pracował w latach 1946-1947, oraz brak możliwości instytucjonalnego uprawiania cybernetyki ze względu na nieprzychylny stosunek do tego kierunku nauki ówczesnych władz.

W 1948 r. M. Mazur podjął pracę w Instytucie Elektrotechniki w Warszawie, gdzie rozbudował laboratoria pomiarowe na potrzeby, elektrotermii, a następnie rozwinął rozległą działalność badawczą w tej dziedzinie. Za rozprawę na temat promieniowania zwrotnego uzyskał na Wydziale Elektry­cznym Politechniki Warszawskiej stopień doktora nauk technicznych w 1951 r. Wprowadzony przez niego wzór wyrażający współczynnik promieniowania zwrotnego skrętek grzejnych wszedł później do literatury podręcznikowej.

W 1954 r. M. Mazur otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego. W owym okresie przeprowadził on wiele badań teoretycznych i eksperymen­talnych z zakresu nagrzewania promiennikowego (podczerwienią). Wynikiem tych prac było m. in. postawienie i opracowanie koncepcji charakterystyk roboczych wyrażających związek między sprawnością a równomiernością nagrzewania oraz okazanie na ich podstawie, w jakim zakresie nagrzewanie promiennikowe jest racjonalne. Rozwiązał problem określania skrośnego rozkładu temperatur w napromienianych powłokach (zadanie niewykonalne pomiarowo wobec znikomej grubości powłok np. lakierowych) przez opraco­wanie metody obliczeniowej. Opracował kryteria optymalizacji rozmieszcze­nia promienników zapewniające największą równomierność powierzchniowe­go rozkładu temperatur. Wyniki prac z tej tematyki przedstawił w wielu publikacjach i na kongresach międzynarodowych (Stresa 1959; Belgrad 1960; Ilmenau 1960, 1962, 1964, 1966; Wisbaden 1963). Opracował ponadto meto­dę pomiaru sprawności promienników oraz skonstruował miernik tej spraw­ności. Mierniki sprawności promienników zostały wykonane w Instytucie Elektrotechniki i służyły do kontroli jakości promienników w zakładach „Helios" w Katowicach. Poza tym, w ramach współpracy międzynarodowej, politechnika w Ilmenau (NRD) wykonała tego typu miernik dla swoich laboratoriów.

Marian Mazur był współzałożycielem Polskiego Komitetu Elektrotermii, który powstał w 1957 r. jako organizacja członkowska Międzynarodowej Unii Elektrotermii (UIE). W latach 1957-1960 był zastępcą przewodniczące­go tegoż Komitetu, a w latach 1960-1962 jego przewodniczącym. Przyczynił się do powstania czasopisma działowego „Elektrotermia” (publikowanego w ramach „Przeglądu Elektrotechnicznego”) w 1957 r., którego redaktorem był do 1963 r.

W 1960 r. M. Mazur został powołany przez Międzynarodową Organiza­cję Elektrotechniczną (CEI), na podstawie uchwały zapadłej na zjeździe krajów członkowskich w New Delhi, na stanowisko przewodniczącego 27 Komitetu Studiów (Elektrotermia), które piastował przez czas maksymalnie dopuszczalny statutowo (7 lat z przedłużeniem w wyjątkowych przypadkach o dalsze trzy lata). Będąc na tym stanowisku zorganizował pięć konferencji Komitetu (Warszawa 1961, Mediolan 1964, Bruksela 1967, Teheran 1969, Warszawa 1971). W czasie swej kadencji nadzorował opracowanie dwudzie­stu norm międzynarodowych, osobiście zaś opracował projekt słownika elektrotermicznego przewidzianego do wydania jako rozdział Międzynarodo­wego słownika elektrycznego w wersji francuskiej i angielskiej.

Przez wiele lat pracował nad koncepcją pełnej automatyzacji stalowni­czych pieców łukowych opartej na zasadach cybernetycznych. Do jej realiza­cji został powołany przez Ministerstwo Przemysłu Maszynowego na stanowi­sko przewodniczącego zespołu koordynacyjnego (Instytut Elektrotechniki, Politechnika Warszawska, Huta „Stalowa Wola”) w 1964 r., które zajmował do 1967 r., tj. do przeniesienia z Instytutu Elektrotechniki do Polskiej Akademii Nauk. Uzyskane wyniki praktyczne w Hucie „Stalowa Wola” już we wstępnej fazie dały oszczędność energii większą od zapowiedzianej przez niego na podstawie obliczeń opublikowanych w 1961 r.

Należy również nadmienić, że M. Mazur w latach 1956-1966 był człon­kiem kolegium redakcyjnego czasopisma „Prace Instytutu Elektrotechniki” oraz członkiem Rady Naukowej Instytutu Elektrotechniki, a w latach 1956-1959 jej sekretarzem naukowym. W latach 1958-1961 był jednocześnie doradcą naukowym Głównego Urzędu Miar (później Centralnego Urzędu Jakości i Miar), obecnie Polskiego Komitetu Normalizacji i Miar, oraz członkiem Rady Naukowej do spraw Metrologii, a w 1972 r. został powoła­ny przez Prezesa Rady Ministrów na stanowisko przewodniczącego Rady Naukowej do spraw Metrologii.

Obok prac badawczych w naukach technicznych M. Mazur zajmował się zagadnieniami terminologii technicznej i naukowej w ramach Centralnej Komisji Słownictwa Elektrycznego przy Stowarzyszeniu Elektryków Pol­skich, której w latach 1948-1955 był sekretarzem, a w latach 1955-1963 przewodniczącym. Działalność jego w tym zakresie objęła opublikowanie kilkudziesięciu artykułów o charakterze konsultacyjnym, a następnie w 1961 r. książki pt. Terminologia techniczna, w której przedstawił koncepcję 14 zasad terminologicznych dotyczących tworzenia terminów naukowych.

W 1956 r. M. Mazur wznowił pracę nad teorią układów samodzielnych. Ówczesna sytuacja w nauce światowej daleko już odbiegła od zasobów pojęciowych, jakim kilkanaście lat wcześniej operował M. Mazur pisząc pierwszą wersję tej teorii. Powszechnie były już znane prace Wienera, Shannona i innych, krystalizowały się zasady traktowania zagadnień zwanych dziś systemowymi i posługiwania się schematami cybernetycznymi. Okazało się jednak, że przy tych postępach cybernetyki nie zostało naruszone nowator­stwo jego koncepcji układu samodzielnego. Okoliczność ta skłoniła go do intensywnej pracy nad rozwinięciem teorii tych układów i doprowadzenia jej do końca.

Główna trudność wynikała z rygorystycznego przestrzegania przez M. Mazura wymagania, żeby dane pochodzące z obserwacji rzeczywistości były wykorzystywane jedynie do weryfikacji teorii, a nie jako jej ogniwa dowodo­we. Zmusiło go to do wypracowania zespołu teorii cząstkowych dotyczących takich procesów sterowniczych, jak myślenie, motywacja, decydowanie itp. Złożyły się one na całość wydaną w postaci książkowej pt. Cybernetyczna teoria układów samodzielnych w 1966 r. Były one też, a zwłaszcza cybernety­czna teoria myślenia, tematem licznych jego wystąpień referatowych w towa­rzystwach naukowych oraz na zjazdach naukowych zarówno w Polsce, jak i za granicą (Ilmenau 1960, 1962, 1964; Lipsk 1962; Mediolan 1964; Budapeszt 1965; Maastricht 1967; Wiedeń 1968; Oxford 1972). Praca Podstawy cyberne­tycznej teorii myślenia, poza opublikowaniem jej w języku polskim i niemiec­kim, weszła w skład publikacji zbiorowej Problemy psychologii matematy­cznej, wydanej w 1971 r. i przetłumaczonej na język angielski.

Na cybernetyczną teorię układów samodzielnych powołują się różni autorzy, a często nawet obierają ją za podstawę swoich rozważań, najczęściej w problemach organizacji (społeczność organizowana i interpretowana jako układ samodzielny)²

Przy opracowywaniu cybernetycznej teorii układów samodzielnych szcze­gólne trudności nastręczała sprawa ujęcia procesów informacyjnych w odró­żnieniu od procesów energomaterialnych. Do tego celu nie mógł M. Mazur wykorzystać dotychczasowej teorii informacji wywodzącej się ze znanego wzoru Shannona i operującej pojęciem ilości informacji, a nie pojęciem informacji. Zmusiło go to do wypracowania koncepcji teoretycznego ujęcia samego pojęcia informacji – opublikował ją w artykule Matematyczna definicja informacji (Pomiary – Automatyka – Kontrola, 4, 1965), a w Cybernetycznej teorii układów samodzielnych poświęcił jej osobny rozdział.

Wynikiem rozwijania tej problematyki w następnych latach było opraco­wanie przez M. Mazura odrębnej teorii, którą przedstawił w książce Jakoś­ciowa teoria informacji wydanej w 1970 r. Wykazał w niej, że możliwych jest sześć sposobów informowania wiernego i zanalizował wszelkie możliwe ro­dzaje zniekształceń informacji. Wyjaśnił też, na czym polega tzw. rozumienie informacji, znaczenie informacji, treść itp., co dotychczas pozostawało poza zasięgiem teorii informacji. Poza tym wprowadził rozróżnienie między infor­macjami opisującymi a informacjami identyfikującymi i wykazał, że tylko liczba informacji identyfikujących jest tym samym co ilość informacji wyrażo­na wzorem Shannona – wbrew dotychczasowemu przeświadczeniu, że odno­si się on do wszelkich informacji. Prace te spotkały się z szerokim uznaniem w literaturze światowej, o czym mogą świadczyć m.in. następujące odgłosy:

W. Marciszewski, Podstawy logicznej teorii przekonań (PWN, Warszawa 1972): „Ten zespół pojęć dostarczy nam modelu, który nazwiemy tu mode­lem informacyjnym. Terminy wymienione wyżej i inne z nimi związane będą odtąd używane w takim znaczeniu, jakie nadaje im praca Mazura”.

W. I. Swincow, Logiczeskije oszibki i ich wlijanie na informacjonnyje swojstwa tieksta, Nauczno-Tiechniczeskaja Informacja, Seria 2 – Informa­cjonnyje procesy i sistemy, 5, 1972: „Dla etogo udobno polzowatsja osnownymi principami i terminołologiej tak nazywajemoj kaczestwiennoj teorii informacji [10]. Etot tiermin, wyniesiennyj M. Mazurom w zagołowok knigi, protiwopostawlajetsja poniatiu koliczestwiennoj (matematiczeskoj) tieorii in­formacji, poskolku poslednieje, kak nieodnokratno uże otmieczałoś, nieprawomierno ispolzujetsja dla oboznaczenia obszczej tieorii informacji”.

Mathematical Reviews, 7356, May 1972: “This book contains a new and original approach to the definition of information”.

M. Owoc, Kryminalistyczne znaczenie fotografii barwnej w ujęciu teorii informacji, Uniwersytet A. Mickiewicza w Poznaniu, Prace Wydziału Prawa, 58, Poznań 1973: „Jedynym jak dotąd autorem, który podjął uwieńczoną sukcesem próbę uchwycenia istoty informacji, jest polski uczony Marian Mazur. W swoich pracach «Jakościowa teoria informacji» oraz «Cybernetyczna teoria układów samodzielnych» przedstawił obszerne studium istoty informacji, rozpatrzył różne rodzaje informacji i określił na czym polegają procesy informowania. Jego myśl, w mocno uproszczonej postaci, przedsta­wia się następująco [...] Jak już wspomniano wyżej, praca Mazura jest pierwszą tego typu monografią, i to nie tylko w literaturze polskiej, ale również światowej. Porządkuje ona systematycznie i bardzo przejrzyście «rozchwianą» terminologię z zakresu teorii informacji, dlatego też w pracy niniejszej przejęto ją w takim zakresie, w jakim to było możliwe”.

Doświadczenie, jakiego nabył M. Mazur w działalności badawczej i dydaktycznej, a także w działalności społecznej (jako przewodniczący Komi­sji Instytutów Resortowych w Związku Nauczycielstwa Polskiego w latach 1958-1963 oraz jako prezes Oddziału Nauczycielstwa Polskiego przy Polskiej Akademii Nauk w latach 1969-1972), było podstawą jego wystąpień w komisjach ekspertów oraz w artykułach prasowych na temat organizacji nauki, które zebrane zostały w książce Historia naturalna polskiego naukowca wydanej w 1970 r. i uwieńczonej nagrodą tygodnika „Kultura" w 1971 r. Wśród motywów jej przyznania wymieniono zaangażowanie w sprawy odpo­wiadające zapotrzebowaniu społecznemu. Temu zapotrzebowaniu właśnie, jak należy sądzić, można przypisać mnogość wypowiedzi na poruszone przez niego tematy. Z konieczności należy tu ograniczyć się do przytoczenia tylko niewielkiej ich liczby:

W. Goetel, O większą rolę nauki, Kultura, 22, 1969: „Moje ustosunkowa­nie się do artykułu M.  Mazura jest proste. Zgadzam się w zupełności z istotą tego artykułu”.

W. Markiewicz, Społeczna rola uczonego, Kultura, 25, 1969: „Rzeczywi­stość jest, niestety, taka jaką widzi ją prof. Mazur”.

A. Piekara, Odpowiedzialność wobec własnego kraju, Kultura, 31, 1969: „Gdy przeczytałem pierwszy artykuł z tej serii, pióra profesora Mariana Mazura, byłem pod silnym wrażeniem prawdy w nim zawartej”.

J. Kaczmarek, Na wagę postępu (dyskusja), Kultura, 30, 1970: „[...] artykuły prof. Mazura, drukowane pod ogólnym tytułem «Historia Natural­na Polskiego Naukowca», wniosły i będą wnosić wiele pożytecznego w kształtowanie i sterowanie działalności naukowej i warunków, w jakich się ona powinna odbywać. Pod wieloma wnioskami i uwagami krytycznymi trzeba się podpisać bez zastrzeżeń”.

S. Leszczycki, O zwiększenie efektywności badań naukowych, Kultura, 17, 1971: „Cykl artykułów prof. Mariana Mazura, drukowany w «Kulturze» w 1970 r. spotkał się z wielką aprobatą kół naukowych”.

K. Szaniawski, O nauce i naukowcach, Nowe Książki, 1, 1971: „Prof. Mazur napisał świetną i ważną książkę”.

J. Szczepański, O kierowaniu nauką, Trybuna Ludu, 156, 1971: „Nie zamierzam podejmować tych wszystkich zagadnień, o których pisano w ostatnich miesiącach wiele, zwłaszcza po głośnej serii artykułów prof. Mazura w «Kulturze»”.

W Zakładzie Prakseologii Polskiej Akademii Nauk M. Mazur prowadził badania w zakresie cybernetyki i jej zastosowań, głównie na potrzeby naukoznawstwa i teorii organizacji, a w ich ramach morfologiczną systematykę naukoznawstwa, co umożliwiło ujęcie pełnego zakresu tematyk tej dziedziny i przedstawienie go w sposób stabelaryzowany. Systematyka ta była wielokrot­nie dyskutowana na konferencjach naukowych, m. in. w Akademii Nauk NRD (Berlin 1973).

Wspomniana systematyka posłużyła M. Mazurowi do opracowania, dla Komitetu Naukoznawstwa Polskiej Akademii Nauk, prognozy tematycznego rozwoju naukoznawstwa w Polsce. W tym celu opracował też i zastosował metodę liczbowego wartościowania tematyk, opartego na ocenach ich do­niosłości i niedopracowania w literaturze. Umożliwiło to sporządzenie listy pierwszeństwa tematyk, określanego przez obliczanie iloczynów poszczegól­nych ocen, zamiast, jak to było dotychczas praktykowane, na podstawie decyzji intuicyjnych.

M. Mazur pracował również nad problematyką optymalizacji zupełnej, przez co rozumiał optymalizację nie tylko rozwiązywania problemów, lecz także ich stawiania. Problematyka ta miała wejść do zamierzonej przez niego książki o teorii i technologii decydowania.

Wiele trudu wkładał również M. Mazur w kształcenie nowych kadr naukowych jako opiekun naukowy i promotor rozpraw doktorskich. Anga­żował się on bardzo silnie emocjonalnie w prace swych podopiecznych, gdyż zgodnie z jego przeświadczeniem do istotnych czynników społecznego rozwo­ju doktoranta należało przejęcie się jego pracą ze strony promotora. Tylko na tej podstawie czuł się uprawniony moralnie do stawiania doktorantom dużych wymagań co do trudności problemów oraz naukowej i praktycznej wartości rozwiązań. I chociaż wymagań tych pewna liczba doktorantów nie wytrzymywała, to jednak uważał on, że trud jego nie był daremny, a tak jest lepiej dla nauki, dla społeczeństwa i dla samych doktorantów.

Na zakończenie należy stwierdzić, że najwybitniejszymi osiągnięciami naukowymi w skali światowej prof. Mariana Mazura są dwie jego teorie. Pierwsza to cybernetyczna teoria układów samodzielnych, stawiająca oryginal­ną koncepcję „układu samodzielnego” zdefiniowanego jako układ, który oprócz zdolności do sterowania się, jaka cechuje automaty, ma zdolność przeciwstawiania się utracie swojej zdolności do sterowania. Te dwa uderza­jące swoją prostotą postulaty okazały się wystarczające do objęcia zasięgiem wymienionej teorii wszelkich tworów działających w sposób celowy, a więc organizmów, z organizmem ludzkim włącznie, społeczności oraz „maszyn samodzielnych”. Szczególnie frapujące w tej teorii jest przedstawienie proce­sów myślenia za pomocą czysto fizycznych pojęć, jak energia, potencjał, przewodność itp., bez odwoływania się do obserwacji psychologicznych. Doniosłość takiego ujęcia polega z jednej strony na umożliwieniu zrozumie­nia fizycznego mechanizmu procesów psychicznych, z drugiej zaś na stworze­niu podstaw do jego technicznej realizacji. W drugiej, znanej już na świecie, jakościowej teorii informacji, zgodnie ze swoimi zasadami, wypracowanymi jeszcze w okresie działalności terminologicznej, M. Mazur nie opierał się na próbie zdefiniowania pojęcia informacji, lecz na analizie procesu sterownicze­go i zachodzących w nim zależności. Dzięki temu mógł postawić wiele twierdzeń i przeprowadzić ich dowody, niezależnie od znaczeń przypisywa­nych słowu „informacja" i od dotychczasowej teorii informacji. W konfronta­cji z teorią informacji Shannona teoria M. Mazura okazała się ogólniejsza, doprowadziła bowiem do rozróżnienia informacji identyfikujących, do któ­rych odnosi się teoria Shannona, oraz informacji opisujących nie objętych teorią Shannona. Szczególnym osiągnięciem w teorii M. Mazura jest wyjaś­nienie procesów rozumienia informacji. Szeroki rozgłos, jaki zdobyła Historia naturalna polskiego naukowca, i znawstwo, z jakim ta książka jest napisana, najlepiej charakteryzuje samego jej autora jako wytrawnego badacza.

W działalności naukowej prof. Mariana Mazura rozległa wiedza i niezwy­kle szeroki horyzont intelektualny łączą się z wybitnymi uzdolnieniami twórczymi, śmiałością i oryginalnością koncepcji, przy rygorystycznej ścisłoś­ci rozumowań i aparatury pojęciowej.

Prof. M. Mazur zostawił grono wielbicieli i propagatorów wykorzystują­cych praktycznie jego teorie, zarówno w kraju jak i za granicą, rozumieją­cych głęboki humanitaryzm cechujący idee zawarte w teoriach Mistrza, stwarzających szanse poznania człowieka – jego potrzeb i możliwości w szerokim tego słowa znaczeniu.

Prof. M. Mazur był człowiekiem niezwykle pogodnym i życzliwym, stwarzał wokół siebie zawsze przyjazną atmosferę, szczególnie dla młodej kadry naukowej, w której chciało się żyć i tworzyć. Nie był on jednak przez wszystkich właściwie doceniany, ale – jak wiadomo z historii – nigdy współcześni nie doceniali swoich geniuszy.