JAKĄ ROLĘ W ROZWOJU NAUKI SPEŁNIAJĄ TEORIE? (21 kwietnia 2017 r.)
JAKIE ZJAWISKA POZWALA BADAĆ TEORIA?
Teorie pozwalają badać zjawiska nieobserwowalne. Takich zjawisk nie mogą badać nauki empiryczne, do których zalicza się w zasadzie wszystkie dziedziny nauk humanistycznych, gdyż zjawiska te są poza zasięgiem obserwacji. Z oczywistych względów nie można więc mieć wiedzy na temat zjawisk, które dopiero mogą się wydarzyć. Dzięki teorii można z dużą trafnością przewidywać/prognozować te zjawiska. Wystarczy przeanalizować zachowania systemu/człowieka w określonej/znanej sytuacji, która jest ich przyczyną, by mieć wiedzę na temat jego (systemu/człowieka) struktury. Wiedza ta może stanowić punkt wyjścia do tego, by w przewidywanej/prognozowanej sytuacji móc przewidywać/prognozować zachowania tego systemu/człowieka.
JAKIE SĄ OPINIE NAUKOWCÓW NA TEMAT TEORII?
Zacytuję opinie na temat teorii naukowców, będących niepodważalnymi autorytetami:
„o ile od teorii droga prowadzi do empirii, to nie istnieje droga odwrotna, od empirii do teorii” (Albert Einstein);
„nigdy nie można wprowadzać do teorii wielkości tylko obserwowalnych. Przeciwnie, to właśnie teoria rozstrzyga o tym, co można i co należy obserwować” (Albert Einstein);
„teoria, w której choć jedno ogniwo jest zaczerpnięte z empirii (np. «ponieważ we wszystkich znanych przypadkach stwierdzono, że...»), nie jest żadną teorią” (Marian Mazur);
„preferowanie poznania empirycznego, jako jedynej prawomocnej strategii badawczej, może przekształcić badania w rytuał pozbawiony innowacyjności i krytycyzmu” (Jerold W. Apps);
„środkiem do zrozumienia czegokolwiek w nauce jest teoria” (Jonathan H. Turner);
• „nie można dać trwałego objaśnienia naukowego wyłącznie na podstawie danych empirycznych” (George J. Klir).
początek nowym teoriom dają zjawiska „z rozpoznanymi anomaliami, które charakteryzuje to, iż uporczywie opierają się ujęciu za pomocą istniejących paradygmatów”; „jeśli jednak nowe teorie mają tłumaczyć anomalie ujawniające się na gruncie odniesienia istniejącej teorii do przyrody, to nowa teoria musi umożliwiać przewidywania różne od tych, jakie wyprowadzono z poprzedniej” (Thomas S. Kuhn);
„największe osiągnięcia poznawcze notowano w nauce wtedy, gdy była ona nastawiona na teorię, a nie na praktyczne aplikacje”; „historycznie nauka miała się dobrze wówczas, kiedy naukowcy realizowali cele teoretyczne” (te opinie Stanisława Kamińskiego przytacza Monika Walczak);
„pierwszym obowiązkiem każdego poważnego badacza jest wspieranie rozwoju wiedzy przez uczestnictwo w poszukiwaniu prawdy lub w poszukiwaniu lepszych przybliżeń do prawdy” (Karl Popper);
„najbardziej praktyczna jest teoria” (Henryk Greniewski);
„gdy w grę wchodzi prawda, celem nauki są możliwie prawdziwe teorie” (John Wartkins).
JAKA POWINNA BYĆ TEORIA WEDŁUG JOLANTY WILSZ?
Pisałam między innymi, że:
„teoria powinna pozwalać, na podstawie udowodnionych w niej zależności ogólnych (zależności te powinny zostać udowodnione w tej teorii z dokładnością obowiązującą w naukach ścisłych), na poprawne wyjaśnianie badanych faktów, zjawisk i procesów oraz na trafne przewidywanie, na ich podstawie, zdarzeń przyszłych, na integrowanie wiedzy fragmentarycznej w struktury ogólne oraz na wykorzystanie w praktyce”;
„spójna naukowa teoria – tzn. teoria stworzona na podstawie przyjętych, udowodnionych już naukowo założeń teoretycznych i przestrzeganych reguł metodologicznych – powinna umożliwić określenie i przeanalizowanie najważniejszych aspektów badanych problemów. Teoria powinna stanowić dla badań empirycznych «drogowskaz» optymalizujący przebieg tych badań, winna określać, co należy obserwować i badać”;
„teoria wskazuje nowe drogi do lepszego poznania rzeczywistości”;
istniejący zły stan teorii naukowych (psychologicznych, socjologicznych, andragogicznych itd.) „wydaje się mieć miejsce głównie ze względu na brak umiejętności twórców teorii – całościowego «ogarniania» problemów, dotyczących człowieka będącego we wzajemnej relacji z otoczeniem”;
„nowa teoria w stosunku do teorii dotychczasowych powinna być bardziej ogólna, szersza zakresowo, bardziej spójna wewnętrznie, powinna opierać się osiągnięciach nauki o sterowaniu”, gdyż wszystkie zjawiska są procesami sterowania (są również nimi procesy myślenia, będące procesami informacyjnymi, których obiektywne właściwości i mechanizmy pozwala poznać nauka o sterowaniu). „Wymienione cechy oczekiwanej teorii może spełnić koncepcja interdyscyplinarna, przypisana do paradygmatu systemowego, skoncentrowana na badaniu mechanizmu powstawania motywacji oraz działania spowodowanego przez ten mechanizm na określone zjawiska. Założenia do takiej teorii nie mogą być formułowane na podstawie danych zebranych z obserwacji fragmentów rzeczywistości, czyli wiedzy empirycznej, gdyż tego rodzaju obserwacje czy to zewnętrznych cech obiektów, czy też przejawów zachodzących procesów i zjawisk, nie pozwalają na poznanie ich mechanizmów wewnętrznych (transformacji wewnętrznej, zgodnie z którą przetwarzane są docierające do nich oddziaływania). Podstawą takiej teorii powinny być wyłącznie założenia ogólne, będące prawami obowiązującymi w nauce”;
„teoria ma na celu określenie związków między zdarzeniami, czyli ustalenie jak przebiega transformacja jednego zdarzenia w inne. Jeśli więc mamy informacje o jednym wydarzeniu, to dzięki wiedzy zawartej w teorii możemy uzyskać informacje o innych wydarzeniach. Znając przyczyny jakiegoś zdarzenia teoretyk, może je przewidzieć. W badaniach empirycznych, obserwując jedno zdarzenie i wywołane przez nie – inne zdarzenie, można jedynie kojarzyć te obydwa zdarzenia, nie jest możliwe trafne przewidywanie tego drugiego zdarzenia”. „Budując teorię należy przede wszystkim szukać transformacji jednych zdarzeń w inne, a nie wyłącznie skojarzeń między tymi zdarzeniami”;
„teoria powinna abstrahować od danych zbieranych w wyniku obserwacji, bo są to zawsze dane subiektywne, różni badacze, obserwując to samo zjawisko, dostarczają o nim różniących się danych. Teoria powinna umożliwiać obiektywne, lepsze i wnikliwsze od dotychczasowego poznanie świata realnego, jego obiektów, zjawisk i procesów”;
„prawa naukowe, dotyczące problemów, na których koncentruje się teoria, powinny być respektowane bez względu na dziedzinę nauki, w której powstały. Na przykład w teoriach o charakterze humanistycznym powinny być uwzględniane między innymi prawa fizyki, reguły matematyki, logiki i nauki o sterowaniu itd.”;
„teoria powinna ogarniać możliwie jak najszerszy zakres problemów, określone w niej reguły powinny mieć charakter ogólny, aby mogły być zastosowane do rozwiązywania bardzo wielu problemów szczegółowych”;
„o prawidłowości teorii, czyli o słuszności jej twierdzeń, świadczy poprawność przeprowadzonych dowodów”
„teoria powinna opisywać reguły, zgodnie z którymi określona przyczyna wywołuje konkretny skutek, gdyż każdy skutek wywołany jest przez jakąś przyczynę; znajomość tych reguł pozwoli, znając skutek, określić przyczynę; teoria powinna więc stanowić transformację przyjętych założeń w wyniki”.
CO DECYDUJE O TYM CZY TEORIA ZASŁUGUJE NA UZNANIE?
Uważam, że:
tym czy teoria zasługuje na uznanie decyduje przede wszystkim jej SUKCES EMPIRYCZNY, którym jest wysoki stopień weryfikalności teorii w praktyce.
Opracowana teoria będzie tym lepsza, im większa zostanie uzyskana zgodność wniosków wypływających z niej z empirią oraz im więcej problemów wyjaśni i im bardziej wnikliwie pozwoli je przeanalizować.
Koncentrowanie się na teorii najbardziej sprzyja rozwojowi nauki.
Ogólność i uniwersalność wiedzy teoretycznej sprzyja/zapewnia szeroki zakres zastosowań praktycznych.
Zbiór wszystkich publikacji dostępny na stronie: http://www.jolantawilsz.pl/tresci-zamieszczone-na-fanpage